Revised Lakshyas In alignment with NCF-FS
Revised targets set under Nipun Bharat Abhiyan
निपुण भारत अभियान अंतर्गत निर्धारित करण्यात आलेले सुधारित लक्ष्य (Revised Lakshyas) In alignment with NCF-FS
महाराष्ट्र शासन
शालेय शिक्षण व क्रीडा विभाग राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद, महाराष्ट्र,
पुणे
जा.क्र. राशैसंप्रषम / निपुण भारत अभियान /२०२४-२५/ ०५२ay
दिनांक: २५/१०/२०२४
विषय :- निपुण भारत अभियान अंतर्गत निर्धारित करण्यात आलेले सुधारित लक्ष्य (Revised Lakshyas) In alignment with NCF-FS अवगत करणेबाबत...
संदर्भ : १. राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२०
२. निपुण भारत अभियान भारत सरकारच्या National Initiative For Proficiency In Reading With Understanding and Numeracy (NIPUN BHARAT) अंतर्गत मार्गदर्शन सूचना
३. निपुण भारत अभियान अंमलबजावणीबाबत शासन निर्णय / २०२१-संकीर्ण- प्रएस/१७९.क.डी-६२७ दिनांक. ऑक्टोबर २०२१.
४. प्रस्तुत कार्यालयाचे पत्र जा.क्र. राशैसंप्रपम/मभावि/निभाज/२०२२/५१४६ दि.३१.१०.२०२२
५. राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा पायाभूत स्तर २०२२
६. राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा शालेय शिक्षण २०२३
७. राज्य अभ्यासक्रम आराखडा पायाभूत स्तर २०२३
८. शिक्षा मंत्रालय भारत सरकार यांचे दि.२०/०८/२०२४ रोजीचे पत्र.
९. महाराष्ट्र प्राथमिक शिक्षण परिषद, मुंबई यांचे दि. ६/०९/२०२४ रोजीचे पत्र.
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० नुसार तसेच निपुण भारत अभियान मार्गदर्शक सूचनेनुसार विद्यार्थ्यांचे पायाभूत साक्षरता व संख्याज्ञान विकसित होण्यासाठी केंद्र व राज्य स्तरावरून विविध उपक्रमांचे
नियोजन व अंमलबजावणी करण्यात येत आहे. सदर अभियानाच्या प्रभावी अंमलबजावणी साठी संदर्भ क्र. ३ नुसार शासन निर्णय निर्गमित करण्यात आला आहे. यापूर्वी यानुसार निपुण भारत अभियानाचे उद्दिष्ट बालवाटिका ते इयत्ता तिसरीपर्यंतच्या (३ ते ९ वर्ष वयोगट) सर्व विद्यार्थ्यांनी सन २०२६-२७ अखेर पायाभूत साक्षरता व संख्याज्ञान प्राप्त करणे हे होते. सदर वयोगटानुसार इयत्तानिहाय लक्ष्य निर्धारित करण्यात आलेले होते.
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० नुसार शिक्षणाच्या स्तरांची पुनर्रचना करण्यात आली. या धोरणात
सुचविल्यानुसार ५+३+३+४ या नवीन संरचनेचा स्वीकार करण्यात आला आहे. यानुसार, पायाभूत स्तर -
बालवाटिका ते इयत्ता दुसरी पर्यंत असून पूर्वतयारी स्तर इयत्ता तिसरी ते पाचवी असा आहे. यानुसार राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा पायाभूत स्तर २०२२, व राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा
शालेय शिक्षण २०२३ ची निर्मिती करण्यात आली आहे. तसेच राज्य स्तरावर उपरोक्त संरचनेनुसार राज्य अभ्यासक्रम आराखडा-पायाभूत स्तर व शालेय शिक्षण यांची निर्मिती करण्यात आली आहे.
याकरिता, उपरोक्त सुधारित संरचना व निपुण भारत अभियान याचेशी संबंधित वयोगट यामध्ये एकवाक्यता असण्यासाठी संदर्भ क. ८ नुसार शिक्षा मंत्रालय, भारत सरकार यांनी उपरोक्त बदललेल्या संरचनेनुसार निपुण भारत अभियान अंतर्गत समाविष्ट वयोगट व लक्ष्य यामध्ये केलेली सुधारणा सर्व संबंधित घटकांना अवगत करण्याबाबत कळविले आहे.
निपुण भारत अभियानाचे सुधारित उद्दिष्ट व वयोगट
✓ निपुण भारत अभियानामध्ये वर्ष ३ ते ८ वयोगट (पहिले तीन वर्ष बालवाटिका, इयत्ता पहिली व दुसरी) समाविष्ट असेल.
✓ निपुण भारत अभियान उद्दिष्ट ३ ते ८ वयोगट (पहिले तीन वर्ष बालवाटिका व इयत्ता पहिली व दुसरी) मधील सर्व विद्यार्थ्यांनी सन २०२६-२७ अखेर पायाभूत साक्षरता व संख्याज्ञान विषयक लक्ष्य प्राप्त करणे.
निपुण भारत अभियानाचे सुधारित लक्ष्य (Revised Lakshyas aligned with NCF - FS)
पायाभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान साठी लक्ष्ये / ध्येये
बालवाटीका किंवा वयोगट ५-६ वर्षे
१ मित्र आणि शिक्षकांसोबत बोलतो.
२. बडबडगीते /कविता आकलनासह म्हणतो.
मौखिक भाषा
१. कुतुहलाने पुस्तक पाहतो आणि चित्राच्या सहाय्याने गोष्ट वाचण्याचा प्रयत्न करतो.
वाचन
२. काही परिचयाचे सतत दृष्टीक्षेपात येणारे / यमक जुळणारे शब्द (Sight words, डबे/खाऊची वेष्टने यावरील शब्द) याकडे लक्ष वेधण्यास सुरुवात करतो.
३.अक्षरे आणि संबंधित ध्वनी ओळखतो.
४कमीत कमी २-३ अक्षरापासून तयार केलेले शब्द वाचतो.
१.स्व-अभिव्यक्तीसाठी गिरगिटतो / रेघोट्या मारतो/चित्र काढतो व रंगवतो.
लेखन
२.ओळखण्यायोग्य अक्षरे लिहिण्यास सुरवात करतो.
३.पेन्सिलचा वापर करतो आणि ओळखण्यायोग्य अक्षरे लिहिण्यासाठी पेन्सिल योग्य प्रकारे धरतो.
४.स्वतःचे नाव ओळखतो/लिहितो.
१.वस्तूंची गणना करतो आणि ९ पर्यंतच्या संख्याचिन्हाशी (Numerals) जोडी लावतो.
२.९ पर्यंतचे अंक ओळखतो, वाचतो आणि लिहितो.
संख्याज्ञान
३.साधे आकृतिबंध ओळखतो, पुनरावृत्ती करतो / रेखाटतो.
४.दोन गटातील वस्तूंची त्यांच्या संख्येनुसार तुलना करतो. याकरिता च्या पेक्षा जास्त / कमी /समान इत्यादी शब्द वापरतो.
५.संख्या / वस्तू/आकार / घटना यांची क्रमवार मांडणी करतो.
६.निरीक्षणक्षम वैशिष्ट्यांच्या आधारे वस्तूंचे वर्गीकरण करतो आणि वर्गीकरण निकषांविषयी चर्चा करतो.
७.त्याच्या/तिच्या सभोवतालच्या विविध वस्तूंच्या संदर्भात तुलनात्मक शब्द वापरतो. उदा. लांब- सर्वांत लांब, उंच सर्वांत उंच, आखूड सर्वांत आखूड, पेक्षा जड/पेक्षा हलका इत्यादी.
Also Read -
National Initiative For Proficiency In Reading With Understanding and Numeracy (NIPUN BHARAT)
जा.क्र.मप्राशिप/सशि/FLN/२०२४-२५/०४/०-३००७ दि. 08 OCT 2024
Also Read -
इयत्ता पहिली / वयोगट ६-७ वर्षे
१. परिचित व्यक्ती, भोवतालचा परिसर, गरजा याबद्दल मित्र व वर्गशिक्षकाना प्रश्न विचारतो व संभाषण करतो.
मौखिक भाषा
२.शालेय परिसर / वातावरण व वर्गातील मजकूर समृद्ध वातावरण याबद्दल बोलतो.
३.बडबडगीते/कविता/गाणी साभिनय म्हणतो.
१.प्रकट वाचन /कथाकथनात सक्रीय सहभाग घेतो, कथाकथना दरम्यान आणि नंतरच्या प्रश्नांना प्रतिसाद देतो. आवश्यक साहित्य / कठपुतळ्यांच्या सहाय्याने परिचित कथा, साहित्य इत्यादींचे सादरीकरण करतो.
वाचन
२.नवीन शब्दांचे वाचन करण्यासाठी ध्वनी आणि चिन्हे / प्रतीके यांचा वापर करतो.
३.वयानुरूप अपरिचित मजकुरातील ४-५ सोप्या शब्दांनी तयार झालेली लहान वाक्ये वाचतो.
१.परिचित संदर्भाने येणाऱ्या शब्दांतील मात्रा ओळखतो. (कथा, कविता, परिसरातील छापील मजकूर इत्यादी)
लेखन
२.कार्यपुस्तिका, शुभेच्या पत्रे, वस्तूंची वा व्यक्तींची ओळखण्याजोगी चित्रे काढतो तसेच त्यातून सुयोग्य असा प्रतीत होणारा अर्थ दर्शविण्यासाठी लेखन करतो.
१.वस्तू मोजतो व २० पर्यंत संख्याबोध (Number Sense) विकसित करतो.
२.परिसरातील, आकारांचे आणि संख्यांचे सोपे आकृतिबंध ओळखतो आणि विस्तार करतो.
३.दैनंदिन जीवनात ९ पर्यंतच्या संख्यांच्या बेरीज आणि वजाबाकीचा (२० पर्यंत उत्तर येईल ) उपयोग करतो.
संख्याज्ञान
४.त्याच्या/तिच्या सभोवतालच्या त्रिमितीय आकारांच्या (घनाकृती आकार) भौतिक गुणधर्मांचे निरीक्षण आणि वर्णन करतो उदा वक्राकार / सपाट पृष्ठभाग, कोपरे आणि कडांची संख्या इ.
५.अप्रमाणित /असमान एककांच्या सहाय्याने लांबीचा अंदाज व पडताळा घेतो उदा वीत, पाऊल, बोटे इत्यादी. तसेच, अप्रमाणित / असमान एककांच्या सहाय्याने धारकतेबाबत अंदाज व पडताळा घेतो. उदा. कप, चमचा, मग इत्यादी.
६.भारतीय चलनातील २० पर्यंतच्या नाणी व नोटा ओळखतो.
इयत्ता दुसरी किंवा वयोगट ७-८ वर्षे
१.वर्गात उपलब्ध असलेल्या मुद्रित साहित्याबद्दल बोलतो.
मौखिक भाषा
२.प्रश्न विचारण्यासाठी संभाषणात व्यस्त राहतो व इतरांचे ऐकतो.
३.कविता/गाणी म्हणतो.
४कथा/कविता /मुद्रित साहित्यामध्ये येणाऱ्या परिचित शब्दांची पुनरावृत्ती करतो.
१.बालसाहित्य /पुस्तकातील कथांचे वर्णन करतो तसेच इतरांना सांगतो.
२.दिलेल्या शब्दातील अक्षरे वापरून नवीन शब्द तयार करतो.
३.वयानुरूप सोप्या शब्दांनी बनलेल्या ६ ते ८ वाक्यांचा अपरिचित मजकूर योग्य वेगाने, अचूकतेने, आकलनासह वाचतो
वाचन
१.स्वतः व्यक्त होण्यासाठी लहान / सोपी वाक्ये अचूकपणे लिहितो.
२.सोपी ४ ते ५ अशी सुवाच्य वाक्ये लिहितो.
लेखन
१.वस्तू मोजतो व ९९ पर्यंत संख्याबोध (Number Sense) विकसित करतो.
२.विविध आकार व संख्या यापासून नवीन आकृतिबंध तयार करतो.
३.दैनंदिन जीवनात ९९ पेक्षा जास्त उत्तर येणार नाही अशा बेरीज व वजाबाकी या क्रियांचा वापर करतो.
संख्याज्ञान
४.गुणाकार हा बेरजेची पुनरावृत्ती व भागाकार हा समान वाटप अथवा हिस्सा म्हणून करतो तसेच गुणाकार तथ्ये (Multiplication facts) समजून घेतो. (२,३ आणि ४ चे पाढे मदतीने)
५.आयत, त्रिकोण, वर्तुळ, लंबवर्तुळ सारखे द्विमितीय आकार ओळखतो व वर्णन करतो.
६.अप्रमाणित/असमान एकके वापरून लांबी, अंतर, धारकता यांचा अंदाज घेतो व मोजतो. उदा. काठी, ७.पेन्सील, धागा, पेला, चमचा, मग इत्यादी. साधा तराजू वापरून वजनाची तुलना करतो.
जवळ / दूर, आत/बाहेर, च्या वर/च्या खाली, डावीकडे / उजवीकडे, पुढे/मागे, वर/खाली या अवकाशीय संबंध दर्शविणाऱ्या शब्दांचा वापर करतो.
८.100 रु. पर्यंतची रक्कम वापरून साधे व्यवहार करतो.
REVISED LAKSHYA (In alignment with NCF-FS)
Balvatika Or Age 5-6
1.Talks to friends and teachers.
Oral Language
2.Recites rhymes/ poems with understanding.
1.Looks at books and attempts reading the story with the help of pictures.
Reading
2.Begins to point out and recognize some familiar repeated/rhyming words ( sight words or words on containers/ food wrappers)
3.Recognizes letters and corresponding sounds.
4.Reads simple words compromising of at least 2-3 alphabets.
1.Scribbles/ draws and paints for self expression.
2.Begins to form recognizable letters.
Writing
3.Uses a pencil and holds it properly to form recognizable letters.
4.Recognizes and writes his/her own name.
1.Counts objects and correlates numerals up to 9.
2.Recognizes, reads and writes numerals up to 9.
Numeracy
3.Identifies and copies/draws simple patterns.
4.Compares two groups in terms of number of objects and uses words like more than/less than /equal to etc.
5.Arranges numbers/objects/shapes/occurrence of events in a sequence.
6.
Classifies objects based on their observable characteristics and communicates the criteria of classification.
7.
Uses vocabulary for comparative words like longer, longest, taller, tallest, shorter, shortest, heavier than, lighter than etc. in the context of different objects around him/her.
Grade-1 or age 6-7
Oral Language
1.Converses and asks questions with friends and class teacher about her/his needs, familiar persons and surroundings.
2.Talks about print available in the classroom, school premises and surroundings
3.Recites rhymes/poems/songs with action.
1.Participates during read aloud/story telling session in an active way and answers questions during and after story session, acts out familiar story with props and puppets.
Reading2.Uses sound symbol correspondence to read new words.
3.Reads small sentences consisting of at least 4-5 simple words in an age appropriate unknown text.
1.Develops familiarity with Matras in words occurring in familiar contexts. (Story/poems/ environment print etc.)
Writing
1.Develops familiarity with Matras in words occurring in familiar contexts. (Story/poems/ environment print etc.)
2.Writes draws and/or makes things to convey meaning and represent names on her/his worksheet, greeting messages, draws pictures that are recognizable objects/people.
3.Uses sound symbol correspondence to write words with invented spellings.
4.Writes 2-3 sentences with understanding.
1.Counts objects and develops number sense up to 20.
2.Identifies and extends simple patterns in their surroundings, shapes and numbers.
Numeracy
3.Using addition and subtraction of numbers up to 9 (sum not exceeding
20) in daily life situations.
4.Observes and describes physical properties of three-dimensional shapes (solids) around him/her like round/flat surfaces, number of corners and edges etc.
5.Estimates and verifies length using non-standard non uniform units like hand span, footstep, fingers etc.and capacity using non- standard uniform units like cup, spoon, mug etc.
6.Identifies Indian currency notes and coins up to INR 20.
Grade 2 or age 7-8
Oral Language
१.Converses and talks about print available in the classroom.
२.Engages in conversation to ask questions and listens to others.
३.Recites songs/poems
४.Repeats familiar words occurring in stories/poems/print etc.
१.Reads and narrates /re-tells stories from children's literature/textbook.
Reading
२.Creates meaningful new words from the letters of a given word.
३.Reads age appropriate unknown text of 6-8 sentences with simple words with comprehension, clarity and fluency.
Writing
१.Writes short/simple sentences to express their understanding and expressions.
२.Writes 4 to 5 short sentences with legible writing.
१.Counts objects and develops number sense up to 99.
२.Create new patterns from different shapes and numbers.
Numeracy
३.Uses addition and subtraction of numbers up to 99 sum not exceeding
99 in daily life situations.
४.Performs multiplication as repeated addition and division as equal distribution/ sharing and construes multiplication facts (tables of 2, 3 and 4.)
५.Identifies and describes 2 D shapes like rectangle, triangle, circle, oval etc.
६.Estimates and measures length/distance/capacity using non-standard uniform units like rod, pencil, thread, cup, spoon, mug etc. and compares weight using simple balance.
७.Uses spatial vocabulary like far/near, in/out, above/below, left/right, front/behind, top/bottom etc.
8.Performs simple transactions using money up to INR 100.
उपरोक्त सुधारित लक्ष्यबाबत संदर्भ क्र.८ मधील मार्गदर्शक सूचना खालीलप्रमाणे आहेत त्यानुसार आपल्या कार्यक्षेत्रात तात्काळ कार्यवाही होईल याची दक्षता घ्यावी.
सूचना -
१. आपल्या कार्यक्षेत्रातील अभियानाशी संबंधित सर्व घटक जसे, क्षेत्रीय अधिकारी, शैक्षणिक संस्था, शाळा, शिक्षक, पालक व विद्यार्थी, शालेय व्यवस्थापन समिती सदस्य, स्थानिक संस्था प्रतिनिधी यांना इयत्तानिहाय सुधारित लक्ष्यबाबत अवगत करावे. याकरिता सर्व आवश्यक माध्यमांचा वापर करावा जेणेकरून सर्वांपर्यंत सदर योग्य माहिती वेळेत पोहोचेल.
२. प्रत्येक शाळा व संबंधित संस्था मध्ये निपुण भारत अभियान प्रतिज्ञा पोस्टर / भित्तीपत्रक प्रदर्शित करावे.
३. प्रत्येक शाळा व संबंधित संस्था मध्ये निपुण भारत अभियान सुधारित इयत्ता / वयोगटनिहाय लक्ष्य यांचे पोस्टर / भित्ती पत्रक प्रदर्शित करावे.
४. निपुण भारत अभियान अंतर्गत प्रत्येक वर्गात निपुण भारत अभियानाची ३ ध्येये व संबंधित अध्ययन निष्पत्ती प्रिंट स्वरुपात (हार्ड कॉपी) उपलब्ध असावेत. सदर संदर्भीय ध्येये व संबंधित अध्ययन निष्पत्ती राज्य अभ्यासक्रम आराखडा पायाभूत स्तर २०२३ मध्ये परिशिष्ट मध्ये देण्यात आल्या आहेत. त्यांचे अवलोकन करावे. (सदर आराखडा परिषदेच्या www.maa.ac.in या संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे.)
निपुण भारत अभियान जिल्हास्तरीय अंमलबजावणी आढावा कार्यशाळा
अभियानचे उद्दिष्ट व लक्ष्य सन २०२६-२७ पर्यंत प्राप्त होण्याच्या दृष्टीने आपल्या जिल्ह्यातील निपुण भारत अभियान प्रभावी विषयक होणारी अंमलबजावणी, पुढील नियोजन, Best Practices, येणाऱ्या अडचणी याविषयक कार्यशाळेचे आयोजन केले जाणार आहे. तारीख व वेळ मेल द्वारे यथावकाश कळविण्यात येईल.
उपरोक्त नुसार माहिती संबंधित सर्वांपर्यंत तात्काळ पोहोचवावी, तसेच निपुण भारत अभियानचे उद्दिष्ट पूर्ण होण्याच्या दृष्टीने आवश्यक कालबद्ध आराखडा तयार करावा व उपरोक्त नुसार केलेल्या कार्यवाहीचा अहवाल या कार्यालायास तात्काळ सादर करावा.
सोबत - निपुण प्रतिज्ञा
संचालक
राज्य शैक्षणिक संशोधन व
प्रशिक्षण परिषद, महाराष्ट्र, पुणे.
निपुण प्रतिज्ञा
आम्ही प्रतिज्ञा करती की, आम्ही सर्वजण महाराष्ट्रातील प्रत्येक बालकास पायाभूत शिक्षण कौशल्ये आत्मसात करण्यास उपयुक्त शैक्षणिक वातावरण निर्मिती करण्यास कटिबद्ध आहोत.
आपण सारे मिळून, आपल्या मुलांसाठी निखळ, आनंददायी समृद्ध अनुभवाच्या संधी देणारी, अभिव्यक्तीचं आकाश खुलं करणारी, मुक्तछंद जोपासणारी, नेतृत्वाच्या संधी देणारी आणि आत्मसन्मान जपणारी शाळा निर्माण करूया.. आपण सारे मिळून अशी शाळा आणि घर बनवूया.. जिथे बालके अर्थपूर्ण वाचन, हेतुपूरक लेखन व गणिती व्यवहार प्रत्यक्ष जीवनात उतरवतील आणि आयुष्यभर विद्यार्थी राहतील...
अशाप्रकारे, महाराष्ट्रातील प्रत्येक बालकास आरोग्यदायी आणि आनंददायी शिक्षण देऊन 'निपुण बालक' घडविण्याची आम्ही प्रतिज्ञा करीत आहोत.
NIPUN BHARAT PLEDGE
Let us join hands to ensure conducive learning environment enabling all children to achieve foundational skills.
We pledge to make the school a place of joyful and experiential learning, where children can use their language freely, ask questions freely, play freely, and where every child is respected.
HP Let us make the school as well as the home, a place for developing lifelong skills for reading with comprehension, writing with purpose and understanding numeracy, in every child that they can apply in their everyday life situations.
Let us strive to make education meaningful and joyful for each child of our country and make every child 'NIPUN'.
National Initiative For Proficiency In Reading With Understanding and Numeracy (NIPUN BHARAT)
विषय : भारत सरकारच्या National Initiative for Proficiency in Reading with Understanding and Numeracy (NIPUN BHARAT) अंतर्गत " मूलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान" ची अंमलबजावणी करणेबाबत.
जा.क्र.मप्राशिप/सशि/FLN/२०२४-२५/०४/०-३००७
दि. 08 OCT 2024
GOVERNMENT OF MAHARASHTRA SCHOOL EDUCATION AND SPORTS DEPARTMENT SAMAGRA SHIKSHAN MAHARASHTRA PRATHAMIK SHIKSHAN PARISHAD
संदर्भ
१) शालेय शिक्षण व क्रीडा विभागाचा शासन निर्णय क्रमांक संकीर्ण- २०२१/प्र.क्र.१७९/एसडी-६, दि. २७/१०/२०२१ २) केंद्रशासनाच्या प्रकल्प मान्यता मंडळाच्या बैठकीचे इतिवृत्त दि. ०५/०३/२०२४
भारत सरकारच्या National Initiative For Proficiency In Reading With Understanding and Numeracy (NIPUN BHARAT) अंतर्गत "मुलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान अभियान" ची अंमलबजावणी करणेबाबत.
महाराष्ट्र शासन शालेय शिक्षण व क्रीडा विभाग शासन निर्णय क्रमांकः संकीर्ण-२०२१/प्र.क्र.१७९/एसडी-६.
मुंबई
दिनांक : २७ ऑक्टोबर, २०२१.
महाराष्ट्र शासन शालेय शिक्षण व क्रीडा विभाग राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद, महाराष्ट्र, पुणे
जा.क्र. राशैसंप्रषम / निपुण भारत अभियान /२०२४-२५/ ०५२ay दिनांक: २५/१०/२०२४
प्रति,
विभागीय शिक्षण उपसंचालक, (सर्व) उपसंचालक, प्रादेशिक विद्या प्राधिकरण (सर्व)
प्राचार्य, जिल्हा शिक्षण व प्रशिक्षण संस्था, (सर्व)
शिक्षणाधिकारी, प्राथमिक / माध्यमिक, (सर्व)
जिल्हा कार्यक्रम अधिकारी (ICDS), जिल्हा परिषद (सर्व)
प्रशासन अधिकारी (म.न.पा./न.पा/न.प), सर्व
शिक्षण निरीक्षक (पश्चिम/दक्षिण/उत्तर), मुंबई
Please do not enter any spam link in the comment box. ConversionConversion EmoticonEmoticon